گلوكوم یا آب سیاه بیماری است كه می تواند سبب آسیب عصب بینایی و در نتیجه كوری شود. این بیماری در آغاز هیچ علامتی ندارد ولی می تواند در طول چند سال سبب كاهش بینایی و نهایتا كوری شود. درمان زودرس می تواند مانع پیشرفت بیماری و كاهش دید بیمار گردد.
● عصب بینایی:
عصب بینایی از بیش از یك میلیون رشته عصبی تشكیل شده است كه بصورت دسته ای از رشته ها گرد هم آمده اند. این عصب شبكیه (پرده نازك حساس به نور در قسمت عقب كره چشم) را به مغز متصل می كند. برای داشتن دید خوب، سالم بودن عصب بینایی ضروری است.
● تأثیر گلوكوم بر عصب بینایی:
در بسیاری از افراد افزایش فشار داخل چشم سبب گلوكوم می شود. در جلوی چشم فضایی وجود دارد كه "اتاق قدامی" خوانده می شود. مایع شفافی همواره وارد این فضا شده و از آن خارج می شود و وظیفه تغذیه بافت های مجاور را بعهده دارد. به محلی كه مایع از اتاق قدامی خارج می شود اصطلاحاٌ "زاویه" گفته می شود كه محل تلاقی قرنیه و عنبیه است. زمانی كه مایع به زاویه می رسد از طریق یك شبكه اسفنجی شكل شبیه یك سیستم زه كشی از چشم خارج می شود.
گلوكوم زاویه باز از آنجا به این نام خوانده می شود كه زاویه ای كه مایع از آن خارج می شود "باز" است. با این حال، به دلایل نا مشخص، سرعت حركت مایع از خلال شبكه تخلیه كند است. كندی حركت مایع سبب تجمع آن و بالا رفتن فشار داخل چشم می شود و این افزایش می تواند سبب آسیب دیدن عصب بینایی و كاهش دید شود، مگر آنكه فشار چشم پایین آورده شود.
● كسانی كه در خطرند؟
- افراد بالای ۴۰ سال
- كسانیكه در خانواده شان سابقه این بیماری وجود دارد.
● علائم بیماری
آب سیاه چشم، نوع مزمن زاویه باز در ابتدا علامت خاصی ندارد. دید طبیعی بوده و دردی وجود ندارد. با ادامه یافتن بیماری، بیمار متوجه می شود كه هر چند اشیایی را كه جلویش قرار دارند خوب می بیند ولی اشیایی را كه در كنار قرار داشته و باید از گوشه چشم به آنها نگاه كند بخوبی نمی بیند.
بیمار مبتلا به گلوكوم در صورت عدم درمان ممكن است ناگهان متوجه شود كه "دید كناری" ندارد. درست مانند این است كه دارد از درون یك لوله به اطراف نگاه می كند. ادامه یافتن بیماری ممكن است سبب از بین رفتن باقیمانده دید حتی در مركز شده و بیمار كور شود.
● تشخیص بیماری
بسیاری تصور می كنند كه در صورتی مبتلا به گلوكوم هستند كه فشار چشمشان بالا باشد اما همیشه چنین نیست. فشار بالای چشم خطر ابتلا به گلوكوم را افزایش می دهد. بالا بودن فشار چشم الزاما به معنای ابتلا به گلوكوم نیست.
ابتلا یا عدم ابتلا به گلوكوم بر اثر بالا بودن فشار چشم بستگی به میزان تحمل عصب بینایی در مقابل فشار بالای چشم دارد و این میزان در افراد مختلف متفاوت است.
هر چند فشار طبیعی معمولا بین ۱۲ تا ۲۱ میلی متر جیوه است، ولی حتی در این فشار نیز ممكن است شخصی به گلوكوم مبتلا باشد و این نشان می دهد كه معاینه چشم اهمیت بسیار زیادی دارد.
چشم پزشك برای تشخیص گلوكوم باید اقدامات تشخیصی زیر را انجام دهد:
حدت بینایی (Visual Acuity): در این تست كه با استفاده از چارت های بینایی انجام می شود بینایی بیمار در فواصل متفاوت مشخص می شود.
میدان بینایی: در این تست دید كناری (محیطی) بیمار اندازه گیری می شود. با توجه به اینكه از دست دادن دید كناری یكی از علائم گلوكوم است این تست به تشخیص بیماری كمك می كند.
اتساع مردمك: در این تست با استفاده از قطره مردمك چشم بیمار متسع می شود و بدین ترتیب چشم پزشك دید بهتری برای معاینه عصب بینایی پیدا می كند. بعد از معاینه ممكن است دید نزدیك تا چند ساعت تار باشد.
تونومتری: در این تست فشار مایع داخل چشم اندازه گیری می شود.
● درمان:
هر چند گلوكوم علاج قطعی ندارد ولی درمان های رایج بیماری را كنترل می كنند و این تأییدی بر اهمیت تشخیص و درمان زودرس است. بیشتر چشم پزشكان گلوكومی را كه تازه تشخیص داده شده است با دارو درمان می كنند ولی تحقیقات جدید نشان داده است كه جراحی با لیزر، جایگزینی مطمئن و مؤثر است.
▪ روش های درمانی گلوكوم شامل موارد زیرند:
- درمان دارویی: شایعترین نوع درمان زودرس گلوكوم درمان دارویی است. داروهای گلوكوم بصورت قطره های چشمی و قرص تجویز می شوند. این داروها به دو شكل سبب كاهش فشار داخل چشم می شوند. بعضی باعث كاهش تولید مایع در چشم شده و بعضی به تخلیه بیشتر مایع از درون چشم كمك می كنند.
داروهای ضد گلوكوم ممكن است تا چند بار در روز تجویز شوند. بیشتر بیماران عوارضی نشان نمی دهند ولی بعضی از این داروهای ممكن است سبب سردرد شده و یا بر روی اعضاء دیگر بدن عوارضی داشته باشند. قطره ها ممكن است سبب سوزش و قرمزی چشم شوند.داروهای ضد گلوكوم باید تا زمانی كه به كنترل فشار داخل چشم كمك می كنند مصرف شوند. از آنجا كه گلوكوم معمولا علامتی ندارد، گاهی بیماران داروی خود را قطع كرده و یا فراموش می كنند مصرف كنند. - جراحی با لیزر: جراحی با لیزر به تخلیه مایع از درون چشم كمك می كند. هر چند از این روش می توان در هر زمانی استفاده كرد ولی معمولا بعد از آزمایش درمان دارویی بكار می رود. در بسیاری موارد بیمار باید بعد از جراحی لیزری نیز دارو مصرف كند.
روش های جراحی رایج: در جراحی گلوكوم، هدف ایجاد محل خروج جدیدی برای مایع داخل چشم است. هر چند چشم پزشك در هر زمانی ممكن است تصمیم به جراحی بگیرد ولی معمولا این كار را پس شكست درمان دارویی و جراحی لیزری انجام می دهد.
جراحی در كلینیك یا بیمارستان صورت می گیرد. قبل از جراحی به بیمار داروهایی جهت آرام و شل شدن داده شده و سپس چشم توسط تزریق موارد بی حس كننده در اطراف آن بی حس می شود.
جراح قطعه كوچكی از بافت سفیدی چشم (صلبیه) را بر می دارد و این باعث بوجود آمدن كانال كوچكی برای عبور مایع درون چشم می شود. سپس قسمت سفید چشم كه برداشته شده است با لایه نازك و شفافی از ملتحمه پوشانده می شود. مایع از مجرای ایجاد شده و از زیر ملتحمه ای كه روی آن را پوشانده عبور كرده و از چشم خارج می شود.
بیمار پس از جراحی باید تا چند هفته از قطره های آنتی بیوتیك و ضد التهاب برای مقابله با عفونت و تورم استفاده كند. باید توجه داشت كه این قطره ها با قطره هایی كه بیمار قبلاً برای درمان گلوكوم مصرف می كرده است متفاوتند. بیمار باید همچنین بویژه در چند هفته اول پس از جراحی مرتباً ویزیت شود.
در بعضی از بیماران، جراحی حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد در كاهش فشار مؤثر است. با این حال، اگر مجرای جدید كه طی جراحی بوجود آمده است مسدود شود ممكن است به جراحی دیگری نیاز باشد. در صورتیكه بیمار قبلاً تحت جراحی چشمی (نظیر جراحی كاتاراكت) قرار نگرفته باشد جراحی گلوكوم بهترین اثر را دارد.
باید بخاطر داشت كه با اینكه جراحی گلوكوم باقیمانده دید بیمار را حفظ می كند ولی باعث بهبود دید نخواهد شد. در واقع، دید بیمار ممكن است به خوبی دید قبل از جراحی نباشد، هر چند كه در صورت انجام ندادن جراحی در درازمدت بیمار ممكن است دید خود را كاملاً از دست بدهد.
جراحی گلوكوم نیز مانند هر جراحی دیگری ممكن است با عوارضی همراه باشد. این عوارض عبارتند از: آب مروارید، مشكلات قرنیه، التهاب یا عفونت داخل چشم و تورم عروق خونی پشت چشم. البته برای هر یك از موارد گفته شده درمان های مؤثری وجود دارد.
● انواع دیگر گلوكوم
هرچند گلوكوم زاویه باز شایعترین نوع این بیماری است ولی گلوكوم انواع دیگری نیز دارد:
- در گلوكوم با فشار طبیعی یا پایین، تخریب عصب بینایی و محدود شدن دید كناری بصورت غیر منتظره ای در افرادی رخ می دهد كه فشار چشمشان طبیعی است. در درمان این بیماران از همان روش های درمان گلوكوم زاویه باز استفاده می شود.
- در گلوكوم زاویه بسته مایعی كه در قسمت جلوی چشم قرار دارد بدلیل مسدود شدن زاویه توسط قسمتی از عنبیه (قسمت رنگی چشم) راهی به زاویه نداشته و نمی تواند از چشم خارج شود. در این بیماران یك افزایش ناگهانی در فشار چشم دیده می شود. علائم این نوع گلوكوم شامل درد شدید و تهوع و همچنین قرمزی چشم و تاری دید است. گلوكوم زاویه بسته یك مورد اورژانس است و بیمار باید سریعاً درمان شود. در صورت عدم درمان، بیمار ممكن است ظرف ۱ یا ۲ روز كور شود. جراحی لیزری فوری بطور معمول انسداد را برطرف كرده و بیمار را از كوری نجات می دهد.
- در گلوكوم مادرزادی، كودك به دلیل وجود یك نقص مادرزادی در زاویه به گلوكوم مبتلاست. كودكان مبتلا معمولاً علائم واضحی نظیر چشم های كدر (cloudy eye)، حساسیت به نور، و اشكریزش شدید دارند. درمان معمولاً بصورت جراحی صورت می گیرد زیرا داروهای ضد گلوكوم ممكن است اثرات نامشخصی بر روی شیرخواران داشته باشند و همچنین تجویز این داروها در این بیماران مشكل است. در صورتیكه جراحی بلافاصله پس از تشخیص انجام شود این كودكان شانس بسیار بالایی برای داشتن یك دید خوب خواهند داشت.
- گلوكوم ثانویه می تواند عارضه ای از بیماری های دیگر باشد. این نوع گلوكوم بعضی اوقات ناشی از جراحی چشم یا كاتاراكت پیشرفته، آسیب های چشمی، بعضی تومورهای چشمی، یا یووئیت (التهاب چشم) باشد. یكی از انواع به نام گلوكوم رنگدانه ای (Pigmentary Glaucoma) زمانی رخ می دهد كه رنگدانه ها بصورت فلس از عنبیه جدا شده و با انسداد شبكه خروج مایع چشمی، مانع عبور آن شوند. نوع شدیدی نیز به نام گلوكوم نئوواسكولار (Neovascular Glaucoma) با دیابت مرتبط است. همچنین، داروهای كورتیكواستروئیدی (دارای كورتون) كه در درمان التهاب های چشمی و دیگر بیماریها كاربرد دارند نیز می توانند در درصد كمی از بیماران سبب شروع گلوكوم شوند.